Pakhuis Santos

Pakhuis Santos op Katendrecht in Rotterdam is ruim 120 jaar oud en staat er opvallend goed bij voor een monument van deze leeftijd. Wat daarbij helpt is dat in het pand nooit is gestookt en dat het er goed tocht. Daardoor ontstaan er minder vochtproblemen die leiden tot houtrot. Het pakhuis laat een prachtige balans zien tussen functionaliteit, constructie en architectuur. Het minimale ontwerp is uitgevoerd met duurzame materialen (o.a. natuursteen), die in alle details mooi zijn uitgewerkt, zoals bijvoorbeeld te zien is aan de geleding in de gevels en de detaillering van de vensters. 

Durk en Bic schitteren in een aflevering van de zesdelige serie De Bouw maakt het van Koninklijke Bouwend Nederland. 

Om de vochtproblemen in de kelder van Pakhuis Santos op te lossen zijn de wanden en de buitenste ring van de gemetselde poeren voorzien van een betonnen jasje.

In de kelder worden sanitaire voorzieningen inclusief MIVA-toilet gerealiseerd, naast de bijzondere event space met originele bakstenen vloer en poeren. Ook de aansluitingen voor stadswarmte, elektra en water (nuts) komen in de kelder.

Jerre zet de lijnen uit voor het plaatsen van kozijnen en de profielen voor de nieuwe wanden. Daarin worden wanden gelijmd met velling-blokken.

Beton: Elstgeest betonwerken bv
Nieuwe wanden: VKW Bouw

 

Nu Pakhuis Santos wordt getransformeerd tot het Nederlands Fotomuseum, worden twee noodtrappenhuizen aangebracht. Jos en Jordi maken houten frameconstructies voor de wanden rond de nieuwe noodtrappenhuizen.

Het staal voor de optopping op Pakhuis Santos wordt geplaatst. Bij de transformatie krijgt het pakhuis twee extra verdiepingen voor een bar, kantoren en shortstay-appartementen.De constructeur heeft berekend hoe sterk de kolommen voor de optopping moeten zijn. Het originele dak van Santos heeft afschot vanuit het midden naar weerszijden.De kolommen voor de nieuwe – zesde - verdieping komen op dit originele dak en hebben dus verschillende lengtes.

De nieuwe stalen kolommen voor de optopping worden ‘gestapeld’ op de historische stalen kolommen in het pakhuis. Dit is extra complex, omdat de aslijnen van de historische kolommen niet in lijn staan. De nieuwe kolommen mogen maximaal 3 centimeter uit de as van de historische kolommen worden geplaatst. Bovenop de nieuwe kolommen zijn de stalen liggers voor de nieuwe – zevende - verdieping al zichtbaar.

Staal: Goudriaan Staalconstructies

Bij de sparingen voor de laaddeuren van Pakhuis Santos in Rotterdam worden boven en onder de oude stalen leggers vervangen omdat deze rot zijn en het omliggende metselwerk kapot drukken. In totaal brengen we aan de onderzijde steeds twee stalen liggers om de krachten op de vloer en balklagen op te vangen.

Na het aanbrengen van de nieuwe stalen leggers herstelt Arjan het metselwerk. Mooi detail: de afgeronde natuurstenen omlijsting op het onderste deel van de sparing (foto 3). Pakhuis Santos is een sober gebouw maar heel mooi gedetailleerd. 

De stalen leggers zijn geleverd door Smederij Meerkerk.

Nu Pakhuis Santos een nieuwe functie als museum krijgt, worden voor de veiligheid van de bezoekers noodtrappenhuizen aangelegd. Eerst wordt de aslijnen uitgelijnd waar de koppen van de staalconstructie precies in de muren bevestigd moet worden.

Om de staalconstructie te kunnen plaatsen moet ruimte gemaakt worden. Daarvoor is een extra deel van de vloer uitgenomen. Na het aanbrengen van de staalconstructie wordt dit deel weer teruggeplaatst. Een uniek doorkijkje tot het dak, waar nog een klein puntje van het sheddak te zien is. Voor de staalconstructie werken we samen met Goudriaan BV.

 

De kelder van Pakhuis Santos in Rotterdam heeft altijd last gehad van opkomend grondwater. Hierdoor is de wapening van de betonconstructie die de begane grond draagt, gaan roesten met als gevolg dat het beton kapot is gedrukt. Bij de restauratie van de betonconstructie wordt al het loszittende beton weg gebikt tot op de niet geroeste wapening. 

De roestende onderdelen worden ontroest en behandeld met een speciale coating. Daarna wordt er een bekisting om de betonnen balken heen gemaakt om het beton aan te gieten met een beton reparatie mortel. Deels wordt een nieuwe, thermisch verzinkte staalconstructie aangebracht. 

Pakhuis Santos meet 30x30 m. Nu is de enorme omvang van de verdiepingen nog goed te zien. Het pand staat op een paalfundering, waarop poeren van een flink formaat (circa 1,30 x 1,90 meter) gemetseld zijn. Vanaf de begane grond tot en met de vijfde verdieping (25 meter hoog) is een constructie gebouwd van gietijzeren kolommen met een grid van 4,5 meter onderlinge afstand. De kolommen worden per verdieping omhoog, steeds slanker.

De verjongende kolommen steunen door de verdiepingsvloeren heen, van boven naar beneden op elkaar af. Iedere kolom bestaat uit vier ijzeren schaaldelen, die aan elkaar bevestigd zijn met klinknagels. Op de begane grond en de eerste verdieping zijn de kolommen in de loop der jaren bekleed met een aanrij-beveiliging van beton. Deze wordt verwijderd om de kolommen in hun originele staat weer zichtbaar te maken.

Pakhuis Santos heeft een bijzondere en hoge vloerbelasting. Per vierkante meter kunnen de vloeren 2.000 kilo dragen (normaal is 200 kilo). Iedere kolom heeft aan de bovenzijde brackets waar vervolgens stalen balken op liggen. Op die stalen balken liggen houten dwarsbalken, met een hele kleine hart-op-hartafstand. Daarbovenop ligt een dubbellaags planken vloer. De planken liggen in twee richtingen 45 graden ten opzichte van de balken. De planken zijn ongeveer 2,5 cm dik. De vloeren zijn van oudsher afgewerkt met een soort asfaltlaag, die circa 2 cm dik is.

Op de begane grond staat nog twee wanden, gebouwd volgens het Hennebique systeem. Dit systeem werd ontwikkeld door de Fransman François Hennebique  (1842-1921) en maakte het mogelijk van betonnen vloeren, wanden en zuilen een monoliet (= stijf) geheel te maken.

Het baaskantoortje op de begaande grond blijft behouden inclusief de uitgesleten houten trap. Via het baaskantoortje is een van de twee trappenhuizen te betreden. Het andere trappenhuis bevindt zich aan de andere zijde van het gebouw. De trappenhuizen blijven geheel behouden, maar worden straks niet gebruikt voor het publiek van het museum.

In een hoek van het pakhuis is een proefopstelling gemaakt voor de uiteindelijke afwerking voor de verdiepingen. Op de vloeren komt vloerverwarming en vervolgens een betonlook-afwerking. De zuilen zijn ontroest en krijgen een brandwerende coating. Daarna krijgen ze een menie-rode kleur.

De houten kozijnen, luiken en deuren worden in het authentieke flessengroen geschilderd. De kleuren zijn gekozen op basis van kleurhistorisch onderzoek door Davique Sierschilderwerken en goedgekeurd door Monumentenzorg. Het balkenplafond blijft origineel en wordt niet afgedekt. Dat bekent dat alle leidingen en kanalen voor E en W installatie en de watermist-installatie (tegen brand) in het zicht zullen worden geplaatst.

De vensteropeningen zijn aan de binnenzijde voorzien van mooie ronde bakstenen. Steenbakkerij Zilverschoon Randwijk maakt nieuwe stenen voor zover nodig. Alexander Garbe, tot 31 december 2023 onze opdrachtgever voor de transformatie van Pakhuis Santos, reisde naar Nederland om de mock up van 55m2 te beoordelen. Hij was heel enthousiast over de mock up, de gekozen materialisatie versterkt het concept van stilwerk waarbij het authentieke industriële karakter van Santos behouden blijft. Voor ons gaf de mock up de mogelijkheid om kleine bugs voor het komende proces te elimineren.

Voor de nieuwe bestemming als museum krijgt het pakhuis een vide (ook in de nieuwe verdiepingen die op het pakhuis wordt gezet) om te zorgen voor daglichtintreding. Timmerlieden Jerre en Alex hebben sparingen van 8 bij 10 meter gemaakt in de vloeren van Pakhuis Santos. Werkvoorbereider Richard en Mark en uitvoerder Fred keken mee bij het uitvoeren van dit huzarenstuk.

De constructie van het pakhuis heeft 230 kolommen. De structuur van kolommen, stalen en houten balken en dubbele vloeren is zo stabiel dat er geen special stempel of stutwerk nodig was. De balkkoppen zullen gewoon in het zicht blijven, passend bij het industriële karakter van het pand. De verwijderde planken en balken worden gedeeltelijk hergebruikt voor de twee noodtrappenhuizen die aan weerszijden van het pand worden aangelegd.

Herstel van 40 laaddeuren en 62 vensterluiken

Angus (foto) en Ken zijn bezig met het herstellen van een laaddeur van Pakhuis Santos in Rotterdam. De 40 houten laaddeuren en 62 kleinere houten vensterluiken van het pakhuis zijn in vrij goede conditie. Hetzelfde geldt voor de houten kozijnen. In het pand is nooit gestookt en het tochtte er behoorlijk. Dat zijn gunstige condities om te zorgen dat houtrot minder kans krijgt. Destijds is voor het houtwerk een mooie ‘vette’ grenen gebruikt. In grenen (hout van de grove den) komt van nature hars voor. Als dit goed over het hout verdeeld is en het is niet te veel, dan maakt dit het hout beter bestand tegen weersinvloeden. 

Op iedere verdieping van het vijf verdiepingen tellende gebouw wordt een werkplaats ingericht om de deuren en luiken ter plaatse te herstellen. De laaddeuren worden ontdaan van de stalen platen die er aan de buitenzijde op zijn aangebracht. Vervolgens worden de oude verflagen van de deuren en luiken geschuurd. In alle gevelopeningen worden raamkozijnen aangebracht. De laaddeuren en luiken zullen in de toekomst naar binnen toe opengedraaid open staan.

Draagkracht vergroten

Omdat Pakhuis Santos er in zijn nieuwe leven als museum twee verdiepingen bij krijgt, moet de draagkracht van het pand vergroot worden. Daarvoor worden de ijzeren kolommen op de vierde en vijfde verdieping constructief verstevigd. Er zijn proeven gedaan hoe dit het beste kan. Gekozen is voor de variant waarbij een stalen profiel op de zuil wordt gelast op zo’n manier dat dit later zonder (al te veel) schade kan worden verwijderd, een reversibele ingreep zogezegd, die het meeste respect voor het monument heeft. Op de  vijfde verdieping worden er extra houten balken toegevoegd  om te zorgen voor voldoende draagkracht voor de optopping: de nieuwe 6e en 7e etage.

Pakhuis Santos is voorzien van vloerverwarming. Onze W-installateur Technisch Bureau Massier heeft tientallen kilometers aan verwarmingsbuis vastgeniet op 20 mm tackerplaat. Daarna is er een gietvloer van 54 mm gestort. Hierop wordt nog een afwerklaag van 4 mm aangebracht. Dat is in een monument als Pakhuis Santos nog niet zo eenvoudig. Van gevel tot gevel, een afstand van 30 meter, is er een hoogteverschil van 10 centimeter.

Om te zorgen dat de vloer goed aansluit bij alle (lift)deuren en de trappen van het atrium is het belangrijk dat de gietvloer vloervolgend wordt aangelegd. Daarom mag de mortel niet te vloeibaar zijn, anders krijg je een waterpasvloer, die op bepaalde plekken dan te hoog gaat uitvallen. Alex plaatst op de kolommen post-its met aanwijzingen voor de gewenste hoogte van de gietvloer. De vaklieden van Maasdam Groep gaan met laserapparatuur na of ze de precies gewenste hoogte hebben bereikt.

Nederlands Fotomuseum

Op 14 juli 2023 werd bekend dat Pakhuis Santos van eigenaar is gewisseld. De nieuwe eigenaar is het Nederlands Fotomuseum. Het Fotomuseum zet de restauratie, die werd ingezet door designwarenhuis Stilwerk uit Hamburg, door. Daarnaast zullen nog aanpassingen worden gedaan voor specifieke museale functies zoals een depotruimte. Naar verwachting opent het museum in 2025 de deuren voor het publiek. 

Koffie

Pakhuis Santos is gelegen op Katendrecht, vroeger berucht als zeemanskwartier en hoerenbuurt. Sinds het begin van deze eeuw is de gemeente Rotterdam bezig met de herontwikkeling van Katendrecht. In 2027 moet deze voltooid zijn. Katendrecht wordt in een rap tempo een van de hipste delen van de stad. Pakhuis Santos herinnert straks aan het havenverleden van dit deel van de stad.

Pakhuis Santos werd gebouwd in 1901 en vernoemd naar de Braziliaanse havenstad Santos, waarvandaan koffie werd verscheept naar Rotterdam en hier werd opgeslagen. Het pakhuis is ontworpen door de architecten J.P. Stok Wzn. en J.J. Kanters in opdracht van de N.V. Blauwhoedenveem. De stijl is te omschrijven als sober eclectisch. In 1970 zijn de vier lierhuizen verwijderd en werd de daklijst doorgetrokken.

Ontwerp: Renner Hainke Wirth Zirn Architecten en WDJArchitecten

Architecten 

De architectenbureaus achter dit spectaculaire project zijn Renner Hainke Wirth Zirn Architekten uit Hamburg en WDJArchitecten uit Rotterdam. Bij de transformatie behoudt Pakhuis Santos zijn industriële uitstraling. De historische constructie van beton (op de lagere verdiepingen) en staal (op de hogere verdiepingen) blijft bijvoorbeeld geheel in het zicht en wordt ook niet geschilderd. Zo blijft het authentieke beeld helemaal behouden. Dit betekent dat alle nieuwe leidingen en de wijze waarop ze bevestigd zijn, ook zichtbaar blijven. Ook de benodigde versterking om de twee nieuwe verdiepingen op het dak, de zg. optopping, te dragen zal in het zicht blijven. In het werk zullen de vaklieden de nodige aandacht besteden aan een slimme uitvoering, zodat leidingen en constructie er fraai uit komen te zien.

Nieuwe indeling

Het pakhuis krijgt twee liften, twee nieuwe noodtrappenhuizen, een groot atrium met een prachtige trappartij. In de kelder komt een evenementenruimte. De begane grond wordt multifunctioneel. Op de eerste tot en met de vijfde verdieping is rond een grote vide de museumruimte (depots en zalen) gesitueerd. Bovenop het gebouw worden rondom een enorm daklicht twee extra verdiepingen gebouwd voor een bar, vergaderruimtes en kantoren. In de zevende verdieping is plaats voor 16 shortstay-appartementen. De optopping wordt aan het zicht onttrokken door een spectaculaire, zwevende ‘kroon’ van geperforeerde aluminium gevelbeplating. De twee nieuwe verdiepingen liggen een stuk terug vanaf de historische gevel, waardoor een omloop ontstaat.

Artikelen en nieuwsberichten over de restauratie van Pakhuis Santos:

Transformatie van monumentaal Pakhuis Santos met behoud van historisch karakter, Industriebouw, maart 2024 

Nieuw Nederlands Fotomuseum. Lang gekoesterde droom komt uit: een Rotterdams rijksmonument op een toplocatie, Persbericht Nederlands Fotomuseum, juli 2023

‘We willen in dit pakhuis techniek en esthetica bij elkaar brengen’, Industriebouw, april 2023

Start Bouw nieuwe design-hotspot 'stilwerk Rotterdam' met wethouder Bas Kurvers en CEO stilwerk Alexander Garbe, november 2021

Ben je enthousiast geworden?

Bekijk dan hier de mogelijkheden voor een leerwerkplek, een stageplaats of een baan bij Burgy Bouwbedrijf: Werken en leren.

Ontwerp: Renner Hainke Wirth Zirn Architecten en WDJArchitecten